विशेष लेख: डॉ. सिध्देश्वर बिराजदार
महाराष्ट्र शासनाच्या वैद्यकीय शिक्षण व औषधी द्रव्ये विभागाच्या वतीने ४ मार्च २०२३ पासून राज्यभर स्थूलपणा जनजागृती व उपचार अभियानास सुरुवात केली आहे. या पार्श्वभूमीवर स्थूलपणा म्हणजे नेमके काय? स्थूलपणा कोणत्या आजाराला निमंत्रण देवू शकतो, स्थूलपणा कमी करण्यासाठी कोणते उपाय योजावेत आणि मुळात स्थूलपणा येवू नये या साठी कोणती काळजी घ्यावी या सर्व प्रश्नांचा उहापोह या लेखात करण्याचा प्रयत्न करीत आहे.
स्थूलपणा या आजाराचे वाढते प्रमाण नियंत्रणात आणण्यासाठी राज्याचे वैद्यकीय शिक्षण मंत्री गिरीश महाजन यांनी “स्थूलपणा जनजागृती व उपचार अभियान” सुरु केले आहे. या अभियानातुन राज्यातील स्थूलपणा आजाराचे प्रमाण नियंत्रणात आणण्यासाठी निश्चितच मदत होईल.
तणावपुर्ण जीवनशैली मुळे वाढु शकतो स्थूलपणा
आपल्या तणावपूर्ण जीवनशैलीमुळे आरोग्यावर होणाऱ्या अनेक दुष्परिणामांपैकी स्थूलपणा हा सर्वात हानिकारक परिणाम आहे. शरीरात अतिरिक्त चरबी’ अशी स्थूलपणाची व्याख्या करता येईल. स्थूलपणा हा हृदयविकीरांसारख्या अनेक घातक रोगांना निमंत्रण देवू शकतो म्हणून या बाबत अधिक काळजी घेणे महत्त्वाचे आहे.
काही वर्षांपूर्वीपर्यंत स्थूलपणा हा साधारणपणे पौगंडावस्थेतील मुलांच्या वयापासून पुढील वयोगटामध्ये दिसून येत होता. मात्र अलिकडच्या काळात सहा वर्षांची मुलेही स्थूल असल्याची आढळून येतात. अनेकदा पालकच ‘सदृढ’ बालक म्हणत स्थुलपणाकडे कानाडोळा करीत असल्याचे ही दिसून येते. पालकांनी याबाबतीत अत्यंत सजग असणे आवश्यक आहे.
आपल्या पाल्याचे शरीर ‘सुटत चालले असेल, शारीरिक क्रिया कमी झाल्या असतील, पोट मोठे दिसत असेल तर वेळीच त्याचे निदान करून घ्यावे.
स्थूलपणाच्या रुग्णांत दुपटीने वाढ; डब्ल्युएचओ
या संदर्भात जागतिक आरोग्य संघटनेच्या (डब्लूएचओ) च्या वेबसाईटवरील आकडेवारीनुसार १९८० च्या तुलनेत जागतिक स्थूलपणा हा आता दुप्पट झाला आहे. २००८ मध्ये ३०० दशलक्ष महिला आणि २०० दशलक्ष पुरुष हे स्थूल असल्याचे जाहीर करण्यात आले होते.
- एखाद्या व्यक्तीच्या शरीरात बॉडी मास इंडेक्स (बीएमआय) हा २५ पेक्षा जास्त असेल तर त्याचे वर्गीकरण जादा वजन आहे, असे केले जाते. परंतू ३० किंवा त्याहून जास्त बीएमआय असणे हे स्थूलपणाच्या प्रकारात मोडते.
- स्थूलपणाचा संबंध व्यक्तीच्या चयापचय संस्थेशी आहे. जेव्हा आपण घेतलेल्या आहारामधील कॅलरी जाळल्या न जाता साठून राहतात, तेव्हा चरबी वाढू लागते. त्याची परिणती वजन वाढण्यास आणि स्थूलपणामध्ये होते.
स्थूलपणाचे कारणे:
१. आनुवांशिक घटक:-
अलीकडील संशोधन असे दर्शविते की काही प्रकरणांमध्ये, विशिष्ट आनुवांशिक घटक भूक आणि चरबीच्या चयापचय मध्ये बदल करु शकतात ज्यामुळे लठ्ठपणा येतो. जे जनुकीयदृष्ट्या वजन वाढण्याची शक्यता असते. (उदा., कमी चयापचय आहे.)
- खाण्याच्या सवयीः-
चुकीच्या पध्दतीने जास्तीची खाण्याची सवय लठ्ठपणाचे मुख्य कारण आहे. लठ्ठपणा कधीही रात्रभरात विकसित होत नाही, बालपणापासून चुकीच्या खाण्याच्या सवयी लोकांना लठ्ठ बनवतात. - शारीरिक हालचालींचा अभाव:- भारतातील आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या आगमनामुळे, लोक अधिक रोबोट बनले आहेत आणि रोजच्या कामासाठी मुख्यतः तंत्रज्ञानावर अवलंबून आहेत. उदाहरणार्थ, पायऱ्या घेण्याऐवजी ते लिफ्ट किंवा एस्केलेटर वापरण्यास पसंत करतात.
- फास्ट फूड्स:-
जंक फूडच्या वाढीव उपलब्धतामुळे भारतातील लठ्ठपणाच्या संख्येत खूप मोठ्या प्रमाणात वाढ झाली आहे. जगभरात, जेंव्हा लोक अधिक वेळा खातात तशीच जंक फूडचा वापर लठ्ठपणाच्या प्रमुख कारणांपैकी आहे. - इंसुलिन :-
इन्सूलिन हा खूप महत्वाचा संप्रेरक आहे जो इतर गोष्टींबरोबरच ऊर्जा साठवण नियंत्रित करतो. पाश्चात्य आहारामुळे अनेक व्यक्तींना इंसुलिनचा प्रतिकार होतो. हे शरीराच्या सर्व भागात इंसुलिनची पातळी वाढवते, ऊर्जा वापरण्याकरिता उपलब्ध असण्याऐवजी ते निवडक ऊर्जेत साठवून ठेवतात. - गर्भधारणा :-
गर्भधारणे दरम्यान, स्त्रियांचे वजन वाढते. जेणे करून त्यांच्या बाळांना योग्य पोषण मिळेल आणि सामान्यत: विकसित होतील. जन्म दिल्यानंतर, काही स्त्रियांना वजन कमी करणे कठीण वाटते. यामुळे लठ्ठपणा येतो, विशेषतः काही गर्भधारणेनंतर. - झोप :-
कमी तास झोपा काढणारे लोक देखील कॅलरी आणि कर्बोदकांमधे जास्त खाणारे खाद्यपदार्थ पसंत करतात, ज्यामुळे वेळोवेळी ओव्हर्टिंग, वजन वाढणे आणि लठ्ठपणा होऊ शकते. - लेप्टीन :-
लठ्ठपणातील महत्वाचा हार्मोन लेप्टीन आहे. हा संप्रेरक चरबी पेशींनी तयार केला आहे आणि हा हायपोथाले मसला (मेंदूचा भाग जे अन्न सेवन नियंत्रित करते) सिग्नल पाठविते अशी अपेक्षा आहे आणि आपल्याला खाणे बंद करण्याची गरज आहे. - वय
जसे वय वाढते तसे आपण स्नायू गमावू शकता, विशेषत: आपण कमी सक्रिय असल्यास. स्नायू हळूहळू आपल्या शरीरातील कॅलरी बर्न केल्याची दर कमी करू शकते. आपण जसजसे मोठे झाल्यास आपण आपला कॅलोरी कमी करत नसल्यास वजन वाढू शकते. - औषधे :-
औषध आपल्या शरीरात कॅलरी बर्न करू शकते, आपल्या भूक वाढवू शकते, किंवा आपल्या शरीरात अतिरिक्त पाणी ठेवण्यासाठी होऊ शकते ते दर धीमा करू शकते. हे सर्व घटक वजन वाढू शकतात. - धुम्रपान :-
धूम्रपान हा एक गंभीर आरोग्य धोका आहे, आणि संभाव्य वजन वाढण्यापेक्षा शारीरिक निरोगीपणाच्या स्थितीत जाणे अधिक महत्त्वाचे आहे. - भावनिक कारण :-
काही जण नेहमी कंटाळले, रागावले किंवा भरले तेव्हा ते नेहमीपेक्षा अधिक खातात. कालांतराने, अति प्रमाणात खाल्ल्याने वजन वाढेल आणि लठ्ठपणा होऊ शकतो.
स्थूलपणा जनजागृती व उपचार
- दैनंदिन आहार डायरी ठेवणे. जे लोक जे खातात त्याबद्दल अधिक जागरूक होऊ शकतात आणि संभाव्य अस्वस्थ खाण्याच्या सवयी ओळखू शकतात.
- आपल्या खाण्याच्या सवयींमध्ये थोडे बदल करणे, जसे की हळूहळू खाणे, अधिक चावणे आणि अधिक पाणी पिणे.
- नियमित व्यायाम करणे.
- सर्व प्रकारचे तेलकट अन्न सामग्री आणि जंक फूड टाळणे.
- योग्य आहारास प्राधान्य देणे.
- सकारात्मक राहणे.
लेखक: डॉ. सिध्देश्वर बिराजदार,
नोडल ऑफिसर,स्थूलपणा जनजागृती व उपचार अभियान
तथा मेडिसीन विभाग प्रमुख,
स्वाराती वैद्यकीय महाविद्यालय, अंबाजोगाई.
