वैनायकी आणि अंबाजोगाई…!

गणेश… गणेशानी
गजानन… गजनीनी
गजमुख….गजमुखी
गणराय… गणेश्वरी
विनायक… वैनायकी

वैनायकी…. गणेशाचा स्त्री अवतार म्हणजे वैनायकी, की वैनायकी ही स्वतंत्र देवता आहे हा वाद पुराणा पासुनच सुरु आहे. वैनायकी ही गणेशासारखीच दिसते, मात्र ती स्त्री वेषभुषेत आहे म्हणून तिला गणेशाचा स्त्री अवतार म्हणून संबोधतात. पण वैनायकी ही देवता नेमकी कोण आहे आणि तिचा अंबाजोगाईशी काय संदर्भ आहे हे आपण समजून घेण्याचा प्रयत्न करु.
श्री गणेशाच्या स्त्री अवतारासच वैनायकी म्हणून संबोधतात. सुख-समृध्दी देणारी आणि मंगलकरणारी स्त्री वेषातील गणेश देवता असणाऱ्या वैनायकी बध्दल तशी खुप कमी लोकांना माहिती आहे. पुराणकाळातील अनेक ग्रंथांमध्ये श्री गणेशाच्या या स्त्रीरुपी वर्णनाची माहिती दिली आहे. गणेशाच्या या स्त्रीरुपी अवतारास अनेकजण गणेशानी, गजनीनी, गणेश्वरी, गजमुखी, वैनायकी आणि इतर अनेक नावाने ओळखतात. भारतातील तामिळनाडू, मदुराई या भागात अनेक ठिकाणी श्री गणेशाची वैनायकी या स्त्रीरुपात पुजा केली जाते.
“मत्सपुराण” आणि “विष्णु धर्मोत्तर पुराण” या अतिप्राचीन धर्मग्रंथात या संदर्भात एक दंतकथा सांगण्यात आली आहे. त्याकाळी आंदोक नावाच्या राक्षसाने देवी पार्वतीच्या अपहरणाचा कट रचून तिला पळवून नेण्याचा प्रयत्न केला होता. तेंव्हा आंदोक राक्षसाचा हा डाव उलटून लावण्यासाठी भगवान शंकराने आंदोक राक्षसाचा वध करण्यासाठी वार केलेल्या त्रिशुलाने माता पार्वती जखमी झाल्या. या जखमेतुन माता पार्वतीच्या शरीरातून निघालेले रक्त जमिनीवर पडले व ते दोन भागात विभागल्या गेले. ते दोन विभाग म्हणजे एक स्त्री चा आणि दुसरा पुरुषाचा अंश. या दोन्ही अंशातुन वैनायकी ची निर्मिती झाली असे सांगितले जाते.
अनेक लोक गणेशानी अथवा वैनायकी हीस गणेशाची पत्नी मानतात, मात्र हे सत्य नसल्याचे अनेक धर्मग्रंथात सांगण्यात आले आहे. वैनायकी ही एक स्वतंत्र देवी आहे. ती ६४ योगियां पासून निर्माण झालेला गणेशाचा स्त्री अवतार आहे. असे ही सांगितल्या जाते. काशी आणि उडिसा मध्ये अनेक ठिकाणी गणेशाच्या या स्त्री अवतारातील वैनायकी ची पुजा करण्यात येते. या वैनायकी च्या हातात युध्दात वापरण्यात येणारा परशु आणि कु-हाडी कायम असल्याचे दिसते.

१६ व्या शतकात सर्वप्रथम गणेशाच्या या वैनायकी अवताराची लोकांना माहिती झाली आणि तेंव्हापासूनच या वैनायकी देवतेची पुजा ही सुरु झाली. वैनायकी देवीचे अर्धे शरीर स्त्री चे आणि अर्धे शरीर हे हात्तीचे (म्हणजेच गणेशाचे) आहे. श्री गणेशाच्या मुर्ती प्रमाणेच वैनायकीची ही मुर्ती बसलेली, उभा टाकलेली आणि अनेकवेळा नृत्य करीत असलेली आढळून येते. वैनायकी ही एक स्वतंत्र देवता आहे. तिचा श्री गणेशाशी काहीही संबंध नाही. फक्त तिचे रुप गणेशाप्रमाणे आहे. असे मानणारा ही एक वर्ग आहे.
या वैनायकी देवीचे अंबाजोगाई आणि पाटण येथे मंदीरे असल्याची चर्चा आहे. मात्र अंबाजोगाई येथे वैनायकीचे स्वतंत्र मंदीर नाही. एवढेच नव्हे तर वैनायकी चे मंदिर अंबाजोगाईत असल्याचा कसलाही उल्लेख वा संदर्भ कोणत्याही धार्मिक ग्रंथात अथवा अलिकडील पुस्तकात आढळून येत नाही. मात्र साडेबाराशे वर्षांपुर्वी बांधण्यात आलेल्या अंबाजोगाईची ग्रामदेवता योगेश्वरी मातेच्या पाच मजली शिखराच्या दुसऱ्या मजल्यावरील देवतांच्या रांगेत वैनायकी देवतेची मुर्ती असल्याचे आजही स्पष्टपणे पहावयास मिळते.

योगेश्वरी माता मंदीराचे संपुर्ण बांधकाम हे हेमाडपंथी पध्दतीचे आहे. या मंदीराच्या बांधकामाचे वैशिष्ट्य असे आहे की, या मंदीराच्या कळसाचे बांधकाम हे इतर मंदीरापेक्षा वेगळे आहे. या पाच मजली शिखराची ऊंची ७० फुट आहे. शिखराच्या पहिल्या मजल्यावर चारही बाजूंनी रामायण महाभारतातील निवडक प्रसंग असून दुसऱ्या मजल्यावर ६४ योगीयां पैकी कांही योगीयांच्या मुर्ती कोरण्यात आल्या आहेत. याच रांगेत वैनायकी देवतेची मुर्ती आणि श्री योगेश्वरी देवीचे व्दादश आवतार कोरलेले आहेत. सदरील वैनायकी ची मुर्ती ही अत्यंत सालांकृत असून सोळा भुजांची आहे. तिच्या हातात गड, धनुष्य, परशु, कु-हाडी, नाग, फुल, मोदक, अक्षमाला आदि साहित्य आहे. तर तिच्या दोन्ही बाजूस सिध्दहस्त पुरुष उभा टाकलेले आहेत. तर तिसऱ्या मजल्यावरही व्दादश अवतार, चौथ्या मजल्यावर नवग्रह तर पाचव्या मजल्यावर सप्तऋषी विराजमान झालेले आहेत.
सुख-समृध्दी देणारी आणि मंगल करणारी म्हणून ओळख असलेल्या या वैनायकी देवतेचा आणि अंबाजोगाईचा एवढाच संदर्भ आहे. म्हणूनच योगेश्वरी मातेचे दर्शन घेण्यापुर्वी या मंदीराच्या कळसाचे दर्शन घेण्याचा प्रघात अंबाजोगाई शहरात पुराणकाळापासून सुरु आहे.

@ सुदर्शन रापतवार/अंबाजोगाई
sudarshanrapatwar@gmail.com

@ छायाचित्र सहकार्य : अशोक कचरे.